حمل نقل او اتصال
د افغانستان او د نوښت او کمربند سړک (BRI)
حسین عسکري، د یو کمر بند یوې لارې د نوښت مرستیال، سویډن مارسیا مري، د شیلر انسټیټیوټ، متحده ایالات
د یو ملي متحد اقتصاد رامنځته کول
افغانستان د ورېښمو د لرغونې لارې په اوږدو کې د ترانسپورټ په برخه کې مهم رول لوبولی دی، چې د نن ورځې د ترانسپورټي بنسټونو د نشتوالي سره سره، ډېری مالونه لومړی د خرو او وروسته د اوښانو په واسطه لېږدول کېده. د خپلو ګاونډیو په خلاف، چې د برتانیې او روسیې استعماري قدرتونو د ریل د پټلۍ سترې پروژې ورته جوړې کړلې، د افغانستان مشرانو څه باندې یوه پېړۍ مخکې د امپراطوریو د تسخیر له وېرې، د اورګاډي د پټلۍ په وړاندې مقاومت کړی. د ۲۰۱۰ کال تر وروستیو پورې د دې هیواد لومړنۍ ریلي پټلۍ بشپړه شوه: د ۷۵ کیلومترو (۴۷ مایل) په اوږده لار چې د مزارشریف شمالي ښار د ازبکستان له پولې سره نښلوي. په هرصورت، لکه څنګه چې پېښېږي په ورته وخت کې، د اورګاډي یو شمیر نور وړاندیزونه شوي، مګر ډیری یې د زاړه استعمار ډول ته راستنېدل و. د ۲۰۱۱ په سپټمبر کې د امریکا د جیولوژیکي سروې د ادارې لخوا د دې هیواد د طبیعي زیرمو په اړه بشپړ راپور خپور شو
چې د وخت د شوروي اتحاد د جیولوجستانو له سروېګانو سره سمون لري. افغانستان د مسو، اوسپنې، مرمرو، قیمتي ډبرو، نادرو کاني منرالونو، د ډبرو د سکرو، طبعي ګازو سترې زیرمې او داسې ډېر نورکانونه لري. دا هیواد د نړۍ له بډایه هیوادونو څخه یو دی چې معدني شتمني يې ۳ ټرلیونه ډالره اټکل شوې ده. په ۲۰۱۱ کې اروپایی اتحادیې او د آسیا پراختیایي بانک د ریل د پټلۍ د جوړولو وړاندیز وکړ، په عمده توګه چې د کان کیندنې له ځینو ځایونو څخه د افغانستان سرحدونو ته وغزول شي چې د «پراختیا» په نوم یادیږي دقیقاً چې دا د نوي استعمار یوه نښه ده. دا د ریل ملي شبکه په کانونو تمرکز کوي نه په خلکو. اوس باید هر څه بدلون ومومي. د کرهنې په میکانیزم او عصري کولو کې لویه پانګونه د نورو تولیديسکتورونو لپاره چې کاري ځواک نلري مخ پر ودې کاري ځواک را منځته کوي. ځینې به د کرهنې او صنعت په سیمه ایزو مرکزونو کې کار وکړي چې را منځته به شي. نورو ته ښه راغلاست ویلکېږي چې په سیمه ایزو او ملي پوهنتونونو کې د ښوونکو ، روغتیایی کارمندانو ، ډاکټرانو او انجینرانو په توګه روزنه ترلاسه کړي. نور ډېر ځوان کروند ګر به ودانېزو کارونو ته ځي او نور به د فولادو د جوړولو ، د مسو کان کیندنې او نورو میتالوژیکي کمپلکسونو او د درانه صنعت سکتورونو ته ځي چې ځینې به یې مستقیماً د کان کیندنې ځایونو ته نږدې جوړ شوي وي.
د چین په څیر، زرګونه افغان اتباع به د کابل پر واټونو د غیر رسمي اقتصاد د پای ته رسولو وروسته د کار لپاره ګټور ځایونه ولري. دوی ته به بلنه ورکړل شي چېد ښه معاش او ښو امکاناتو سره – نویو صنعتي مرکزونو ته لاړ شي.
وارداتو ته به نه ووایي. – نه به یوه کړۍ مسي سیم، نه یو ټن فولاد – واردول اړینوي، ځکه افغانستان به دا ټول په کور دننه تولیدوي. د ملي تولیداتو هدف هغه پروسه ده چې باید د هرې ملي شبکې د ترانسپورټي شبکې، د انرژۍ شبکې او د سړکونو د شبکې لخوا وتړل شي – دا ټول اوس مهال تقریبا نشته. هدف دا دی چې ملي واحد اقتصاد ته چوپړ وشي د سیمه اېزو مرکزونو پرخلاف چې د بقا لپاره یوازې محدود او له پولې هاخوا د وارداتو او صادراتو په جریانونو پورې اړه لري .
د یورو آسیا زړه
د منابعو د راټولولو او د ځمکې، هوا، پایپ لاین، بریښنا، ډیجیټل او ټول عصري ترانسپورتي سیسټمونو د رامینځته کولو لپاره په ملي او نړیواله کچه مفاهیم او حرکت نه یوازې د ملي اقتصاد لپاره، بلکې دسیمې او بین القاروي بشپړې ودې د ونډې اخیستنې په برخه کې افغانستان د یو کمربند او یوې لارې د نوښت BRI د شانګهای د همکارۍ سازمان SCO د یورو آسیا د اقتصادي ټولنې، د ترکیې او د نورو هیوادونو شورا، او داسې نور.
افغانستان او پاکستان دواړه د لوېدیځ د زیربناوو د اجنډا په «نقشه کې» ندي، لکه څنګه چې د مرکزي آسیا د سیمه اېزو اقتصادي همکاریو CAREC نقشه د IMF په واک کې د آسیا پراختیایي بانک سکرتریت کې ښودل شوي.
چین په داسې حال کې د یو کمربند او یوې لارې په نوښت کې شامل شو چې د افغانستان او چین د بهرنیو چارو وزیرانو د BRI ترنامه لاندې د همکارۍ تفاهم لیک لاسلیک کړ. د افغانستان د بهرنیو چارو وزارت اعلان وکړ: چې«افغانستان د مرکزي، جنوبي او سویل لوېدیځې اسیا په پوله کې د خپل موقعیت له امله له چین سره د ملګرتیا لپاره په ښه موقف کې دی. او دا د BRI له لارې له پراخې سیمې سره نښلوي.
- افغانستان په یورو – آسیا کې د دوو لویو BRI د هلیزونو ترمنځ
موقعیت لري: د چین- منځنۍ اسیا- لوېدیځ اسیا دهلیز. او د چین – پاکستان اقتصادي دهلیز؛
- افغانستان هم په ۲۰۱۷ کال کې د اسیا د بنسټونو د پانګونې بانکAIBغړی شو. په هرصورت، د هېواد د وضعیت او د متحده ایالاتو او چین ترمنځ د ښکاره شخړې له امله، هېڅ زیربنایي یا بله ګډه پروژه په پیل نه شوه.
- افغانستان د BRICS برازیل، روسیې، هند، چین، سویلي افریقا) سره د یوځای کیدو لپاره خپله لیوالتیا ښودلې چې ایران هم لا دمخه داسې غوښتنه کړې وه.تر ټولو مهمه دا ده چې تر اوسه پورې د افغانستان د ګاونډیو هېوادونو د بهرنیو چارو د وزیرانو تر منڅ درې غونډې جوړې شوې دي چې لومړۍ ناسته یې د ۲۰۲۱ کال د سپتمبر په اتمه نېټه په چین کې په (آنلاین) ډول ترسره شوه چې د افغانستان د اقتصادي پراختیا په برخه کې یې د همکارۍ نوی میکانیزم جوړ کړ. درېیمه غونډه ۲۰۲۲ د مارچ په ۳۱ نېټه د انهوی ولایت په تونسي ښار کې دTunxi(د نوښت) په نامه د ګډون کوونکو هېوادونو له خوا په خپره شوې طرحه کې د ټولې سیمې د نښلولو په اړه کلکې ژمنې وشوې. په اعلامیه کې ویل شوي: «ټولې خواوې د افغانستان د پایداره پراختیا لپاره «په وچه کې د محصور هېواد» په توګه د نښلولو په اهمیت پوهېږي او چمتو دي چې له ګاونډیو هېوادونو سره د شته ترانسپورټې شبکو پر بنسټ د افغانستان د ملاتړ لپاره خپل ځواک وکاروي.ګام په ګام نوي مناسب چینلونه د زیربناوو «سخت ارتباط» او د ګاونډیو هیوادونو سره د مقرراتو او معیارونو «نرم ارتباط» د پیاوړي کولو لپاره( د اپریل د 2, 2022 له سند څخه, «په افغانستان کې د اقتصادي بیارغونې او عملي همکارۍ په برخه کې د افغانستان د ګاونډیو هیوادونو د تونشي نوښت ازبکستان به د ۲۰۲۳ کال په لومړیو کې د دغې ډلې د څلورمې غونډې کوربه به وي. نورې تاریخي حوالې شتون لري چې نن ورځ د ترانسپورتي پروژو پیل کولو ملاتړ کوي. له افغانستان څخه د امریکا او ناټو تر وتلو نږدې یو کال مخکې د چین د بهرنیو چارو وزیر وانګ یي د۲۰۲۰ کال د جولای په ۱۶مه نېټه د چین او منځنۍ اسیا هېوادونو د بهرنیو چارو وزیرانو په پرانیستونکې غونډه کې نهه ماده ییز توافق ته ورسید.دلته په زړه پورې ټکی درېیم ټکی دی چې پکې ویل شوي چې دواړه خواوې به د یو کمربند او یوې لارې د نوښت او د منځنۍ اسیا د هېوادونو د پرمختیایي تګلارو د پیاوړتیا د سوداګرۍ د پراختیا او د ورېښمو د لارې د پراختیا په اړه د لا زیاتو ګډو نظریو او ټینګو اقداماتو د وړاندې کولو لپاره زیاتې هڅې وکړي.
د ورېښمو د روغتیا لار او د ورېښمو ډیجیټل لار اتمه فقره په ښکاره ډول د افغانستان په اړه وایي: «چین او د منځنۍ
اسیا هېوادونه ټول په افغانستان کې د سولې او پخلاینې له بهیر څخه ملاتړ کوي او چمتو دي چې د بین الافغاني مذاکراتو د پرمختګ، د سولې او ثبات په ټینګښت او د اقتصادي بیارغونې په برخه کې رغنده رول لوبوي او د افغانستان او د سیمې د پیاوړتیا په هڅه کې دي د ۲۰۲۱ کال په جون کې یو بل مهم پرمختګ رامنځته شو چې د چین، افغانستان او پاکستان د بهرنیو چارو د وزیرانو د څلورمې درې اړخیزو خبرو، اترو ګډه اعلامیه چې پهکې ټینګار شوی دی: «درېواړو خواوو یو ځل بیا ټینګار وکړ چې د یو کمربند او یوې لارې د نوښت تر عنوان لاندې به همکارۍ ژورې شي. RECCA د اسیا زړه/ د استانبول بهیر) HoA/IP او نور سیمه ایز اقتصادي نوښتونه). د چین او د پاکستان د اقتصادي دهلیز تر منځ اړیکې. (CPEC) او افغانستان په دې خبرو کې مهم عنصر و RECCA د افغانستان د سیمه ییزو اقتصادي همکاریو کنفرانس – چې په اعلامیه کې یاد شوی، د ۱۱ هېوادونو په ګډون یو نوښت دی، چې په ۲۰۰۵ کال کې د افغانستان د بهرنیو چارو د وزارت له خوا په کابل کې د مخابراتي او پراختیایي دهلیزونو د بېلابېلو وړاندیزونو په اړه د بحث په موخه جوړ شو.
چې دا افغانستان د خپلو ګاونډیو سره نښلوي. د دې دهلیزونو – ترانسپورټ او
ګاز او د بریښنا د لیږد لارې – او دا چې څنګه دې سیمې ته خدمت وکړي ډیر مطالعات خپاره کړي دي. اوس د عمل وخت دی.
د یورو اسیا د وسپنې د پټلۍ او د اتصال لار
دا حقیقت چې د هیواد دوه پر دریمه برخه ځمکه غرنۍ ده، د اورګاډيد پټلۍ لپاره ننګونه ده، ځکه چېدلته د پیړیورا هیسې سړکونه دي، مګر اصلاً ناشوني نه دي. جاپان، سویس او چین ټولو د ټیکنالوژۍ په ډګر کې د دې ننګونې سره د مقابلې لپاره لاره را ښودلې ده. عصري تونلونو د حفاریو ماشینونه د هر وخت څخه ډیر اغیزمن او ارزانه دي. د بین المللي ریلد پټلۍ لپاره د ریل د سیسټم برنامې ته یوه کتنه په بیله بیا د ملي حلقوي سړک ، د ټولو شپږو ګاوڼډیو هیوادونو سره اړیکې او هر چیرې د ریل ځانګړي پټلۍ د فعالیتونو لپاره نوي تمرکز چې د ګرځندوی، کان کیندني، صنعت او زراعت ته وده ورکوي.
سپک ریل او د میترو لارې هم په ښاري سیمو کې ښه دي. د ریل د نوي پټلۍ لپاره یو له مهمو پانګوونو څخه د دوو لارو جوړول دي چې په یوه لیکه کې د بار وړلو او په بله کې یې مسافرین ولېږدوي. چین په دې برخه کې د پام وړ نوښتونه لري. د مسافرو د لېږد لپاره د ځانګړو ګړندیو کرښو په ګډون. د ځمکې په سطحه د بار وړلو کرښې چې زیاتره په پخوا وختونو کې جوړ شوې دي. دلته بله لاره هم شته لکه په چین کې چې نه یوازې د ګړندي ریل لپاره، بلکې د مقناطیسي لیویټیشن او ارزان، قیمته هوا لرونکي وسایط هم لیدل کېږي. اوس مهال په افغانستان کې د ریل د پټلۍ سیستم نشته. د ریل د پټلۍ لپاره درې ځایونه شته، په سرحدي نقطو کې د مالونو د لیږد ځای، په ترکمنستان کې – د آقینې او تورغندي د ریل پټلۍ، او په ازبکستان – حیرتان کې. په مجموع کې، د لارې ټول اوږدوالی یې د ۴۰۰ کیلومترو څخه لږ دی. مګر هغه پروژې چې لومړیتوب لري د نقاشۍ په تابلو کې دي.
د افغان ترانس ریلي دهلیز
د ریلد پټلۍ دا تاریخي پروژه، چې د کابل د دهلیز په نوم هم یادېږي، له ازبکستان څخه پاکستان ته غزېږي. دا کرښه د ازبکستان له ترمیز څخه تر مزارشریف پورې په شمالي بلخ ولایت کې (مخکې جوړه شوې)، د غرونو له لارې تر کابله، له هغه ځایه د پاکستان تر پېښور پورې، له جنوب څخه د عربي سمندر له بندرونو او ختیځ او شمال ختیځ ته غزېږي. د چین – پاکستان اقتصادي دهلیز. د افغانستان تر منځ واټن ۵۷۳ کیلومتره دی. د ۲۰۲۱ کال په فبروري کې، افغانستان، ازبکستان او پاکستان د اورګاډي د جوړولو لپاره په یوه ګډ پلان موافقه وکړه او د اټکل شوي کلني ظرفیت په اړه یې بحث وکړ چې تر۲۰ ملیونو ټنو پورې به بار ولېږدوي. په هغه وخت کې یې اټکل شوی لګښت ۵ ملیارده امریکایی ډالر و.
- د ازبکستان ولسمشر شوکت میرضیایف د افغانستان ترانسپورټ دهلیز د «پیړۍ پروژه» وبلله. د جولای په ۲۰۲۲ کې، د قزاقستان ولسمشر قاسم جومارت توکایف وویل «موږ چمتو یو چې د ریل د پټلۍ په جوړولو کې برخه واخلو… په ځانګړې توګه، موږ په دوامداره توګه د ریل د پټلۍ بنسټونو ته مواد او د رولینګ سټاک عرضه کوو».
د ازبکستان یو پلاوی د اکتوبر په۲۰۲۲ کې اروپا ته لاړ او بروکسل او هالینډ ته لاړ ترڅو د پروژې د پراختیا او رغون لپاره مالي مرستې او شریکان ولټوي د افغانستان د کرهنې او صنعت د ملاتړ او د ژوند د معیارونو
د لوړولو لپاره د دغې نړیوالې کرښې اغیزې به د بدلون بخښونکې وي. دا لاره له دریو مهمو سیندنو له حوزو څخه تیرېږي چیرې چې د افغانستان له ٪۳۰ څخه ډیر نفوس ژوند کوي. دا ترټولو مناسبه کرهنیزه سیمه اوس مهال د هیواد د کورنیو او نړیوالو بازارونو بلکه له دواړو سره نښلوي. نورې وړاندیز شوي لارې هم شته چې له هیواد څخه تېرېږي او له ببن القاروي شبکو سره تړل کېږي، اما د افغانستان د ریل دهلیز د ډیری هیوادونو تر منځ چې د افغانستان ترڅنګ کې دي د هغوی په ګټه هم ده چې په چټکۍ سره وده کوي. د بیلګې په توګه، د روسیې له پولې Oxinki څخه د کراچي بندر ته د کارګو رسولو وخت به
۱۸ـ ۱۶ ورځو ته لږ شي.
د چین – افغانستان ریلي دهلیز
د اورګاډي کرښه لا دمخه ، په قرغزستان کې د لاریو له لارې د یوې اوږدې مودې راهیسې تر هغه پورې روان دی چې د ریل پتلۍ بشپړه شي. دغه اورګاډی د چین له سینکیانګ ولایت څخه پیل کېږي، له کاشغر څخه د قرغزستان سویل ته اوش ته ځي، چیرته چې کانټینر / کارګو د لاریو په واسطه لېږدول کېږي، بیا د اورګاډي په واسطه له ازبکستان څخه تېرېږي او په پای کې د افغانستان سرحدي ښار حیرتان ته رسېږي.
په یو امتحاني دوره کې د سپټمبر په ۱۳/ ۲۰۲۲ کې له کاشغر څخه وخوځېده او ۱۱ ورځې وروسته حیرتان ته ورسېده .دا د هغې محمولې سره په مقابله کې ده، چې له چین څخه کراچۍ او بیا د ځمکې له لارې افغانستان ته د سمندر له لارې له یوې څخه تر دریو میاشتو پورې وخت نیسي د ۲۰۲۲ کال د جولای په میاشت کې د افغانستان لپاره د چین ځانګړي استازي یو ژیاونګ وویل، «بیجینګ افغانستان ته د یوه پله په سترګه ګوري چې مرکزي او جنوبي اسیا سره نښلوي. هغه د افغانستان – چین د ریلي څو ملیتي لارې ستاینه وکړه او د وړاندیز شوي افغان ـ ټرانس د ریلي دهلیز لپاره یې د چین ملاتړ څرګند کړ. د لاجوردو ترانزیتي دهلېز
دغه څو اړخیزه کرښه چې د افغانستان د روښانه نیلي ډبرې په نوم نومول شوې، افغانستان له تور سمندرګي او ترکیې سره د ترکمنستان، اذربایجان او ګرجستان له لارې نښلوي او له هغه ځایه د مدیترانې سمندر ته غزېږي. د دې دهلیز د جوړولو تړون د ۲۰۱۷ کال د نومبر په ۱۵ مه د دغو هېوادونو له خوا لاسلیک شو. او دغې کرښې د ۲۰۱۸ کال په پای پرانیسل شوه دغه دهلېز د اورګاډي له لارې د افغانستان له ځمکنیو بندرونو څخه د فاریاب ولایت له آقینې او د هرات له تورغونډۍ پیلېږي او د ترکمنستان له ترکمنباشي بندر، د شنې بحیرې له باکو او د تبلیسي د سیاپوتي او باتومي د تور سمندرګي تر بندرونو پورې رسېږي. د ترکیې د سمندري بندرونو او د ځمکې له لارې بیا د ګرجستان له پلازمینې له لارې اروپا ته کارګو لیږدول کیدای شي. د ۲۰۲۰ په نوامبر کې افغانستان له هرات څخه د لاجوردو د دهلیز له لارې جرمني ته د تورو جلغوزیو لمړنۍ محموله واستوله. وزارت د ۴۰۰۰۰۰ امریکایي ډالرو په ارزښت د ۱۲ ټنو لمړنۍ لویه محموله وه چې بیا ځل به تکرار شي.
د پنځو هیوادونو د وسپنې د پټلۍ دهلیز
د پنځو ملتونو د ریل د پټلۍ دهلیز دا ۲۱۰۰ کیلومتره لاره د BRI نوښت دی چې د منځنۍ آسیا له پنځو هېوادونو څخه تېرېږي ، په لوېدیځ کې له ایران څخه، له افغانستان څخه ختیځ ته، تاجکستان، قرغزستان او په پای کې چین ته رسېږي. افغانستان باید د دې ریلي پټلۍ حدوداً نیمایي واټن ولري. د بېلګې په توګه، د هرات او مزار شریف ترمنځ لاره ۶۵۷ کیلومتره واټن لري له همدې امله FNRC به نه یوازې د ختیځ – لوېدیځ څو ملتي ترانزیت چمتو کړي،
له بشپړیدو وروسته به افغانستان د ایران له جنوبي بندرونو او چین له ترکیې سره ونښلوي. د افغانستان د اوسپنې د پټلۍ ادارې ARA د نومبر د میاشتې په لومړۍ اونۍ کې اعلان وکړ چې د خواف – هرات د اورګاډي پټلۍ – چې د پنځو ملتونو د اورګاډي د دهلېز یوه برخه ده – د نومبر تر پایه به بشپړه شي. دا ۲۲۵ کیلومتره اوږده سرحدي برخه د ایران په شمال ختیځ کې د خراسان رضوي ولایت خاف د هرات د ولایت له مرکز هرات سره نښلوي، نوموړي اعلان وکړ چې ډېر ژر به ایران ته یو پلاوی واستوي چې د مالونو، په ځانګړې توګه د صادراتو او ایران ته د کانونو د موادو د لېږد پر پلان خبرې وکړي.
د چابهار دهلیز
په ایران کې د چابهار نړیوال بندر د شمال- جنوب ترانسپورټي دهلیز INSTC چې په ژور سمندر کې موقعیت لري افغانستان د چابهار دهلیز له لارې د ITTC نړیوال ټرانسپورټ او ټرانزیټ دهلیز) سره نښلول کېږي. د همدې موخېلپاره د ایران، هند او افغانستان ترمنځ د ۲۰۱۶ کال د مې په میاشت کې د چابهار تړون لاسلیک شو. محمولې کولای شي د هغه بندر له لارې چې هند په کې پانګونه کوي، نه یوازې د ایران او افغانستان له لارې هند ته ورسېږي. بلکې له شمال څخه منځنۍ اسیا او روسیې ته هم ننوځي. د ۲۰۱۷ کال په اکتوبر کې هند د
ITTC له لارې افغانستان ته د غنمو لومړۍ جوپه ولېږدوله. هند د افغانستان تر پولې د چابهار – حاجي ګج د اوسپنې په پټلۍ کې پانګونه کړې ده. په افغانستان کې دننه ایران د کابل په سړک کې پانګونه کړې ده. له همدې امله ITTC افغانستان د نړیوال ترانسپورټ دهلیز د تقاطع لپاره د ۷۲۰۰ کیلومتره اوږد شمال – سویل INSTC ترکیه او اروپا سره نښلوي.
او د ټرانس سایبري لویه لار او په ټوله روسیه کې د ریل کرښې سره نښلوي. د چابهار او ITTC پراختیا د متحده ایالاتو د بندیزونو د پالیسۍ له امله په ټپه دریدلې ده، ځکه چې که څه هم امریکا د دې بندر لپاره تخنیکي
معافیتونه ورکړي دي، خو هېخ ودانیز یا لوژستیکي شرکت نه غواړي د جیو پولیټیکي ګواښونو تر تهدید لاندې د دې پروژې په جوړولو کې په بشپړ ګډون خپله پانګه له ګواښسره مخامخ کړي. دا باید پای ته ورسېږي.
د پولو اړیکې
د افغانستان د ریل د ملي پروګرام بله ځانګړنه په کلیدي ځایونو کې له پولې هاخوا د ریل نښلول دي. د بېلګې په توګه، د تاجکستان او افغانستان په پوله کې د پنج دخپلواک اقتصادي زون په چوکاټ کې د ریل او کارګو د مرکز جوړول به دوه اړخیزه ګټه ولري. ترکمنستان د تورغندي – هرات د اوسپنې د پټلۍ چې تر اوسه 1۷۳ کیلومتره واتن لري ملاتړ کوي. ترکمنستان ژمن دی چې د اتمیرات- امام نظر- اقینه- اندخوی لارې ته پراختیا ورکړي او په عمومي ډول د ترکمنستان- افغانستان- پاکستان ترانسپورټي دهلیز له چین سره داخلي ارتباطات لوړ کړي. د راتلونکي لپاره: ریل د دې ډول پرمختګونو څخه ګټه پورته کول به د یو ملي چاپیریال د ریل کرښه ممکنه کړي، د حلقوي سرک په اوږدو کې چې اوس مهال کارول کېږي، او د دې ارتقا به لاهم ښه کړي.
لوې او ملي لارې
د افغانستان د سړکونو اوسنی تراکم په هر کیلو متر مربع زمکه کې ۰.۳سړکونه او په هر۰۸۸کیلومتره مربع زمکه کې زره کسان موجود دي. د دې حقیقت یو څه انعکاس کوي چې د هیواد دوه پر دریمه برخه سیمه غرنۍ ده، مګر تر ډیره حده د بهرني اشغال لاندې د بنسټونونشت د لسیزو اغیزې منعکس کوي. او په بشپړ ډول عصري ترانسپورټي سیسټم ته دلېږد په برخه کې تر ټولو بېړنی کار د شته سړکونو رغول، لویول او په نږدې راتلونکي کې نوي جوړول دي.
د سړکونو اوسنی شبکه د نفوسو ټول لوی مرکزونه سره نښلوي او تر یو حده لرې پرتو سیمو ته یې هم غزوي.
حلقوي لار یا سړک
ملي حلقوي سړک، د ۲۲۰۰ کیلومتره (۱۴۰۰ مایله) دوه لینه
لوی سړک، په اصل کې په ۱۹۶۰ کې جوړ شوی و، مګر له هغه وخت راهیسې، حلقوي سړکونه تخریب او ډیری برخې یې ویجاړې شوې او پراختیا یې نه ده کړې. په هرصورت، د هیواد لپاره لوې عملیاتي لاسته راوړنې د لومړیتوبونو برخو په لوړولو، او همدارنګه د نورو سړکونو په رغولو ترلاسه کیدای شي، د غرونو د سړکونو په ګډون او په ځانګړې توګه د افغانستان سره د شپږو ګاوندیوهیوادونو: ایران، ترکمنستان، ازبکستان، تاجکستان، پاکستان سره نښتې لوې لارې. او حتی چین ته د پامیر په غرونو کې د لیرې پرتې وخجیر له لارې چې بېلګه یې د تورخم- جلال اباد د لارې په بشپړېدو او د بس د سړک په بیارغونه کې د پاکستان – افغانستان تر منځ د دواړو هېوادونو همکاري ده.
د لویو لارو ارتقا
په افغانستان کې د مهمو سړکونو د رغولو او جوړولو کار پیل شوی دی. بېړنۍ دنده دا ده چې دا چارې ډېرې شي، پدېمعنا چې ودانیز سکتور پراخ شي. د سړکونو د رغول مسکي وګړو او د وسایلو پراختیا ته اړتیا لري، په ځانګړې توګه د کانکریټ او سړک جوړونې موادو، ماشینونواو ماهرو خلکو ته. له همدې امله کارګران د نویو سړکونو د جوړولو ظرفیت رامنځته کوي، لکه څنګه چې کان کیندنې، صنعت او کرنې ورته اړتیا لري. اوس مهال د کابل – هرات پر لویه لار په ۶۵۰ کیلومتره اوږده پاخه سړک باندې کار روان دی. په ختیځ کې د سالنګ لاره د بیارغونې په حال کې ده .
د حمل او نقل ارتقا
د «کلکو» سړکونو د بنسټونو په حمایت کې او د ارتباطي پرمختګونو په ملاتړ کې د «نرمو» ارتباطي نوښتونو وده هم شته. د دې کار څلور برخې د ۲۰۲۲ کال د سپټمبر په میاشت کې له کابل څخه په یوه نوي راپور کې په ګوته شوي.«د ترانسپورټ او د ملکي هوایي چلند د وزارت د بېړنیو پروژو وړاندیز» په 2۵ مخونو کې د پروژو د پلان،د څیړنې او د تطبیق د ریاست له خوا صادر شو. دا راپور وزارت د سړکونو د کارولود بیا تنظیمولو او د محصولي دروازو د رامنځته کولو پورې اړه لري. د مسافرینو د خدمت او د توکو د لیږد او د ترانزیت اود ترانسپورټ د پارکونو جوړول. TIR (د بار وړلو نړیوال ترانسپورټ) او د ښاري ترانسپورت چې له کابل څخه پیلېږي. دا راپور د کار لپاره خصوصي قراردادونو ته د ننوتلو لپاره توضیحات ارایه کوي.
ترانسپورټي تمځایونه او محصولي دروازې
حکومت پلان لري چې سړکونه بیا تنظیم کړي، د محصولي دراوزو په ګډون. ډیری اهدافو کې د اضافي وزن مخنیوی، د درندو نقلیه وسایلو لخوا سړکونو ته زیان کمول شامل دي. یو اړوند پروګرام به د ملي لویې لارې سیسټم په اساسي نقطو کې رامینځته کړي.( ترانسپورټي تمځایونه)
ترڅو مسافرینو ته د کرهنیز او نورو بارونو د خوندي ترانسپورټ چوپړ را منځ ته کړي. دا تمځایونه به څو اړخیز مرکزونه وي چې د ټرانسپورټي شرکتونو لپاره د دفتر ځای، د تیلو ټانکونه ، زیرمې، د موټرو پارکینګونه، هوټلونه، رستورانتونه، د ترمیم ورکشاپونه اود نورو تاسیساتو او خدماتو د وړاندې کولو لپاره ډیزاین شوي وي. دا ټول د «مسافرانو، چلوونکو، مالونو او د وسایطو سلامتیا او خوندیتوب» ته وده ورکوي. نورې موخې په لاندې ډول دي ل: په ښارونو کې د ګڼې ګوڼې له منځه وړل، د وخت د ضیاع او د فساد مخنیوی، د محصول راټولولو امکان او نور ډیر څه. د نورو ښکاره موخو څخه یوه دا ده چې نړیوالو پولو ته د دولت د لومړیتوب له مخې ځانګړې پاملرنه کېږي او کولای شي داسې اداري او فزیکي بنسټونه ولري چې په تړلو کانتینرونو کې د مالونو لیږد رالیږد اسانه کړي او د سرحدي ګمرکونو د وخت د ضیاع مخه ونیسي، خو بیا هم د ګمرکونو لپاره لازم امنیتي ضمانتونه برابروي.
د TIR تمځایونه یا پارکونه
اته سرحدي ځایونه شته چې د آزموینې توګه د TIR د پارکونو» په نوم پېژندل کېږي چې د نړیوال ټرانسپورټ پروسیجرونو TIR لخوا پوښل شوي د توکو د نړیوال لېږد را لېږد په اړه د 1۹۷۶ نړیوال کنوانسیون لاندې د نړیوال ترافیک تابع دي. په دې کمپلکس کې به د ګمرک پر ریاست سربېره هوټلونه، د تیلو پمپونه او د پولیسو له مرکزونو څخه نیولې تر جوماتونو او روغتیایي کلینیکونو پورې هر ډول اسانتیاوې موجودې وي .
پراخ ښاري حمل او نقل او هوایي چلند
پراخ ښاري حمل او نقل
په پای کې، د ترانسپورټ وزارت نوي لومړیتوبونه به د ښاري عامه ترانسپورټ اړتیا په ګوته کړي چې له کابل څخه پیل او بیا د نورو ښارونو لپاره پلانونه لري. د بیلګې په توګه، کابل ۴.۱۱۷ میلیونه نفوس لري او اټکل کېږي چې هره ورځ ۹۰۰۰۰۰ نقله وسایط په ګډوډو لارو کې، د چاپیریال د ککړتیاو سره او د وخت او د انرژۍ په ضیاع سره په حرکت کې وي. د کوچنیو او لویو بسونو یو سیسټم طراحي شوی، چې له ازبکستان څخه پېرل کېږي او په ډېر منظم ډول چلېږي. لکه څنګه چې پروسه مخ په وړاندې درومي د نویو ټیکنالوژیو لپاره یو فرصت دی. افغانستان کولی شي له هوا ډکو ترانسپورټي وسایطو کې مخکښ وي چې په لوړه ارتفاع کې فعالیت کوي د ځمکې لاندې لارې نسبتا ټیټه بیه لرې، مګر دا مهال یې په برازیل او فرانسه کې د وړو پیل شویو شرکتونو لخوا پراختیا موندلې ده.
هوایي چلند
په افغانستان کې ۴۶ هوایي ډګرونه شته چې څلور یې نړیوال هوایي ډګرونه دي:د کابل، کندهار، هرات او د مزارشریف. په وروستیو میاشتو کې، یې یو شمیر رغول شوې ودانۍ لري او د «هوایي دهلیز» مهمې سوداګریزې لارې فعالې شوې دي. د هوایي ډګر د سیسټمونو د رغولو پروسه په خپل ذات کې د بین الافغاني اړیکو لپاره ارزښتناکه ده. خو دا د ارزښتناکو محمولو او د نړیوالې سوداګرۍ د جریان ملاتړ کوي لکه وچې میوې، تور جلغوزي، قیمتي ډبرې او غالۍ او د بهرنیو اړیکو د همکارۍ ملاتړ کوي. د بیلګې په توګه، د مزارشریف نړیوال هوایی ډګر د بیارغونې کار د په نومبر د ازبکستان د مليبرېښنا شبکې (JSC) لخوا بشپړ شو.
روښنایي، سیګنالونه او نورې ځانګړتیاوې د نړیوالو او کورنیو الوتنو د ځای په ځای کولو لپاره عصري اړتیاوو ته وده ورکوي. نور مختلف ترتیبات هم شته، د بېلګې په توګه، د متحده عربي اماراتو دGAAC شرکت د افغان حکومت تر مجوز لاندې د هوایي ډګر لپاره ځمکني خدمات وړاندې کوي دا کار کابل، هرات او کندهار کې کېږي. د هوایي دهلېز له لارې چین ته افغاني تور جلغوزي Pine Nut صادرېږي. د هند- افغانستان هوایي دهلېز د ۲۰۲۲ کال د نوامبر په لومړیو کې د سوداګرۍ، په ځانګړې توګه د مېوو د صادراتو لپاره، وروسته له هغه چې د ۲۰۲۱ په اګست کې پرانستل شو. په دې وروستیو کلونو کې د مرکزي اسیا نورو برخو، روسیې او اروپا او همدارنګه چین ته د هوایي دهلېز صادرات دوام لري.
انرژی
د برېښنا لېږد، پایپ لاینونه
د برېښنا، تیلو، ګازو او مخابراتو د رسولو په اوسنۍ او لنډمهاله مرحله کې ګډو بنسټونو او د ګاونډیو هیوادونو په سرچینو باندې تکیه کول شامل دي. تر څو چې افغانستان د ځان بسیاینې په لور خپلې سرچینې او بنسټونه رامینځته کړي. یو شمېر پروژې شته چې په ۲۰۱۸ کال کې د افغانستان د سیمه ییزو اقتصادي همکاریو کنفرانس
RECCA له خوا په ګوته شوي او اوس اړتیا ده چې د افغانستان او د افغانستان ګاونډیو هېوادونو د متقابلو ګټو په خاطر عملي شي.
د ټاپي د ګازو پایپ لاین
د ټاپي د ګازو پایپ لاین له ترکمنستان څخه د افغانستان او پاکستان له لارې هند ته د ګازو د نل لیکې پروژه د TAPI په نوم یادېږي، چې د افغانستان د ټرانس نل لیکې په نوم هم یادېږي.
چې لومړی قرار داد یې په ۲۰۱۰ کال کې لاسلیک شو، چې پرزې یې په ترکمنستان او پاکستان کې جوړې شوې او ټاکل شوې ده چې په افغانستان کې یې کار د ۲۰۲۰ کال په مني کې پیل شي. دا په هېواد ۱۸۱۴ کیلومتره اوږد واټن لري چې د ترکمنستان د ګالکینش د ګازو له ساحې څخه د افغانستان له لارې د هرات او کندهار له لارې پاکستان او هند تهتېرېږي. د رییس الوزرا لمړي مرستیال ملا عبدالغني برادر د ۲۰۲۰ کال د سپټمبر په میاشت کې خپلو خبرو کې داسې وویل: «د افغانستان اسلامي امارت د ټاپي د پروژې پیل ته بشپړ چمتووالی لري او په دې برخه کې هر ډول همکارۍ ته ژمن دی». تمه ده چې دا کرښه به په کال کې شاوخوا ۳۳ میلیارده متر مکعب ګاز صادر کړي چې ۵ میلیارده متر مکعبه یې افغانستان ته او نور یې پاکستان او هند د چې هر یو یې ۱۴ میلیارد متر مکعب ګاز مصرفوي.
د نورو مثالونو لپاره د امو د سیند په حوزه کې شمال ته د تیلو مهمې زیرمې شته. د دې پمپ کار ۱۰ کاله وړاندې پیل شوی و، خو د ناسمو سیاسي او اقتصادي شرایطو له امله دا پروژه بریالی نه شوه. اوس د بریالیتوب لپاره نوي امکانات شته، ځکه چې د کانونو او پټرولیم وزارت د چین له( CNPC) سره د نویو شرایطو په اړه خبرې اترې کوي ترڅو په احتمالي توګه په راتلونکو څو میاشتو کې پمپ کاري پیل کړي. ټاکل شوې چې دا تېل به په افغانستان کې دننه استخراج شي. دا د تیلو او ګازو د نویو پایپ لاینونو د پلانونو یوه عملي مسله مطرح کوي.
TAP ۵۰۰ او د-CASA ۱۰۰۰ د برېښنا شبکه
KV TAP ۰50 د برېښنا پروژه د ترکمنستان، افغانستان او پاکستان د ګډون کوونکوپه نوم نومول شوې ده. په پام کې ده چې ترکمنستان د افغانستان په خاوره کې د ۷۵۰ کیلومترو په اوږدوالي د برېښنا د لېږد د لینونو له لارې نورو دوو ګاونډیو ته د کال په اوږدو کې برېښنا برابره کړي. د دې پلان
له مخې به افغانستان د دغې پروژې له لارې په اوسط ډول ۱۰۰۰ میګاواټه برېښنا ترلاسه کوي. په ۲۰۱۵ کې یو تفاهم لیک لاسلیک شو او تخنیکي او حقوقي وړاندیزونه د خبرو اترو په پرله پسې پړاوونو کې وڅیړل شول اوس هم فرصت دوام لري. د 1000-CASA پروژه د مرکزي آسیا – سویلي آسیا د انرژۍ سیمه ایز بازار ته اشاره کوي. 1000 CASA – دا ۱۳۰۰ میګاواټه برېښنا له قرغزستان او تاجکستان څخه – د اوړي په میاشتو کې چې دوی اضافي لري – د افغانستان جنوب او پاکستان ته لېږدوي. اصلي قرارداد په ۲۰۱۵ کال کې لاسلیک شوی او اوس مهال د 1000 CASA- څلور ملتونه فعال دي. د برېښنا د لیږد د اړتیا وړو بنسټونولپاره او چمتووالی ترسره شوی. په پاکستان او تاجکستان کې د نښلوونکو لینونو د جوړولو چارې روانې دي، خو په افغانستان کې د مالي بحران له امله یې چارې ټکنۍ شوې دي. دا پروژه او نورې پروژې به د افغانستان د ملي بانکدارۍ د اعتبار تسهیل او د سیسټم فعالیت اسانه کړي.