دويم آنلاين کنفرانس
ابن سینا
دويم آنلاين کنفرانس
د ٢٠٢٣ زېږديزکال د اپريل پر ٩ نېټې باندې د ١٤٠٢ هجري لمريز کال د وري د مېاشتې د ٢٠ نېټې سره سمون خوري د ابن سينا د عملياتو، چې د افغانستان د راتلونکي اقتصادي پرمختگ دپاره د يوه جامع پلان د چمتو کولو دپاره د شيلر د نړيوال انستيتوت د کارپوهانو او په بهر کښې مېشت د افغاني کارپوهانو يو انيسياتيف دى، دويم آنلاين کنفرانس داير شوى وو.
د دغه کنفرانس په چوکاټ کې د شلر نړیوال انستیتیوت کارپوهانو او په بهر کې میشتو افغان کارپوهانو په دې برخه کې خپلې تخصصي مقالې د کنفرانس ګډونوالو ته وړاندې کړې چی موږ به د شیلر انسټیټیوټ بنسټ ایښودونکې میرمن هیلګا رپ لاروش د خبرو یوه برخه وغږیږو.
شیلر انسټیټیوټ څوک دی؟
ما په 1984 کې د شیلر انسټیټیوټ تاسیس کړ ځکه چې ما فکر کاوه بهرنى سياست باید په یوه نوي بنسټ کېښودل شي، چې د ملتونو ترمنځ اړیکې یوازې هغه وخت کار ورکوي چې د يوه ملت غوره دودونه د بل ملت د دودونو تکميلونکي وگرځي. بناا د شيلر انستيتوت غواړي چې دولت مدارۍ ته وده ورکړي. همدا راز غواړو چې په نړۍ کښې يو عادلانه اقيصادي نظام رامنځته شي د يوه مشخص هدف سره تر څو د نړيوال سويل پر شاته پاتېوالي باندې برى تر لاسه شي او د تمدنونو په مينځ کښې ديالوگ رامنځته شي.
د افغانستان په هکله زمونږه انگيزه څه ده؟
مونږ پوهېږو چې ځېنې پوښتنې مطرح شويدي چې مونږ ولې غواړو له افغانستانه سره مرسته وکړو. تر اوسه پورې ټول مؤ سسات په افغانستان کښې خپلې اجنداوې لرلې خو زه تاسو ته ډاډ درکوم چې مونږ هيڅ راز پټ مقاصد نلرو، مونږ نه غواړو چې په افغانستان کښې پيسې وگټو او مونږ د هيڅ راز گټې په لټه کښې نه يوو. همدا راز مونږ نه د کوم حکومت سره تړاو لرو او نه هم د کوم تجارت گټې ساتو.
مونږ په بشپړ ډول يو خپلواک سازمان يوو او د رضاکاره متصصينو استازيتوب کوو. مونږ فکر کوو چې نه يواځې د افغانستان بلکه د درست نړيوال سويل وروسته پاتيوالى غير عادلانه دى او د ښکيلاک يو ميراث دى او ورباندې بريالى کېدل هم آسانه ده کچېرې مناسب شرايط ورته برابر شي. له بل پلوه د شیلر انستيتوت پراختیایي پروګرامونو باندې د لسیزو کلونو په اوږدو کښې د خپل کار له برکته د آسیا په ډېرۍ هیوادونو کښې، د نړۍ د نورو سيمو په پرتله، خورا ښې اړیکې لري. او زه باور لرم چې موږ کولاى شو چې هغو ته قناعت ورکوو تر څو خپلې اقتصادي او سوداګریزې اړیکې د افغانستان سره پیاوړي کړي.
د ابن سينا عمليات
زه د افغانستان په جگړې کښې د آلمان د گډون مخالفه ومه. کله چې په ٢٠٢١ کال ناتو له افغانستان څخه ووتله نو زما سره داسې نظر خلق شو چې اوس داسې فرصت لاس ته راغلى دى ترڅو افغانستان په اقتصادي ډول پرمختگ وکړي. له همدغه کبله ما د شيلر د انستيتوت له متخصصينو سره يو ځاى د اقتصادي پرمختگ پريو پلان باندې کار وکړ. او هغه ته د ابن سينا د عملياتو نوم ورکړى. د ابن سینا عملیات یوه پروژه ده چې د افغانستان د اقتصادي بدلون لپاره یو ليدلورى ټاکي، چې د هغه پر بنسټ به افغانستان په یوه سوکاله هیواد بدلیږي. هغه څه چې د شیلر انسټیټیوټ وړاندیز کوي، یو جامع اقتصادي پراختیايز پروګرام دی او د فزیکي اقتصاد د اصولو پر بنسټ ولاړ یو اقتصادي او علمي میتود دی. دا ميتود په هر هغه ځاى کښې تطبيق شوى دى د بريالي صنعتي کېدلو سبب شوى دى، هغه که په متحده ايالتونو کښې وو، که په آلمان کښې وو، که په روسيې کښې وو، يا که په چين کښې وو. اوس ددې وخت رارسېدلى دى چې دا په افغانستان کښې هم تطبيق شي، هغه هيواد چې د څه باندې څلورو لسيزو په لړ کښې د پرله پسې جگړو څخه وزورېدى چې د دوى سره هيڅ تړاو نه درلوده بلکه د جغرافايي سياسي لوبو پخاطر چې د بريتانيې د سترې لوبې څخه سرچينه اخيستل په لار اچول شوي ول.همدا رازد ابن سينا د عملياتو پروژه په بشپړ ډول د هغه افغاني متخصصينو په لاس کښې ده چې په بهر کښې ژوند کوي او د شيلر د انستيتوت متخصصين به يواځې ددوى تخصصي ملاتړ وکړي.
زمونږ تجربې
په ١٩٨٠ کلونو په پيل کښې موږ د مکسیکو له ولسمشر لوپیز پورټیلو (Lopez Portillo) سره د لاتینې امریکا د اقتصادي ادغام لپاره په یوه پروګرام کې کار وکړ چې د خواريز يا جواریز (Juarez) د عملیاتو په نامه يادېدى. او د هند له صدراعظمې اندرا ګاندي (Indira Gandhi) سره د هند دپاره د هغه د ۴۰ کلن پرمختګ پروگرام چمتو کړى، د دې دواړه پروگرامونو پلي کېدل پیل شوى دى. د شوروي اتحاد د انحلال څخه وروسته موږ د آسيا اروپا د ځمکني پله، يعنې د ورېښمو د نوې لار، د پروګرام وړاندیز وکړتر څو د اروپا نفوس او صنعتي مرکزونه د آسیا د پراختیایي دهلیزونو سره ونښلوي.
زما دريځ د مېرمنو په هکله
د تاسف سره د افغانستان د نفوس نيمايي برخه چې مېرمنې جوړوي د خوړو مصوؤنيت نلرى او د يوه مناسب روغيتايي سيستم د نشتون له کبله د هغوى او د هغوى د ماشامانو ژوند د گواښ سره مخامخ دى. له همدې امله زه فکر کوم چې یو هراړخيز پلان د افغانستان د اقتصاد د رغولو دپاره د ښځو د حقونو د خوندیتوب لپاره تر ټولوغوره لار ده.
خواړه او کرهڼه - د پريماني دپاره مخکیني شرايط
د افغانستان د اسلامي امارت د کرهڼې او خوراکي توکو د اوسني وضعیت په اړه راپور دوه مهمې ځانګړنې په ډاګه کوي:
لومړی: په شمال کې د قوش تیپې کانال په نږدې راتلونکي کې د خوندي او پريمانه خوراکي توکو لپاره مخکیني شرایط رامینځته کوي.
دوهم: هغه عملیاتونه چې د بېړنيو خواړو د چمتو کولو دپاره په لار اچول شوي دي بايد په اعظمي ډول ته ترسره شي.
د نن ورځې سختې ستونزې ته باید د مؤقتي ستونځو په توګه وکتل شي يعنې تر هغه وخته پورې چې د افغانستان اسلامي امارت د توليداتو لوړ تولیدي پلیټ فارم فعال شي ، اود ټولو اړتیاو دپوره کولو لپاره د خواړو محصولات توليد کړي. د دې لید لوري هغه ملتونه او ولسونه پلوي کوي چې د نړیوال سویل په نامه یادیږي، کوم چې اوس نړیوال اکثریت جوړوي. د نړیوال سویل مخکښ هیوادونه غواړي چې پر اسلامي امارت باندې لگول شوي بندیزون پای ته ورسېږي او د افغانستان د مرکزي بانک شتمني بیرته راستانه شي چې د اسلامي امارت قانوني ملکيت دى. او هغوى د واړه اقداماتو ملاتړ کوي چې د زیربناوو د جوړولو او د سوداګرۍ سره تړاو لري.
د قوش تیپې کانال
په نړیواله کچه د هرکلي يو وړ خبر دی چې د قوش تیپې کانال د اوبولګولو پروژې د لومړي پړاو چارې ۷۰ سلنه بشپړې شوې دي. د رپوټونو له مخې په دې هڅو کې تر اوسه څه باندې ۷۰۰۰ دندې او د ۳۰۰۰ ماشینونو څخه کار اخیستل شوی دی. د کیفیت لرونکي تخمونو او سرې څخه په استفادې سره ٢ میلیونه متریک ټنه غنم تولید شي او دې سره به د وروستیو کلونو د غنمو کلنی کمبود پای ته ورسوي.
د اړتیاوو پوره کول
د خوړو د حجم له مخې عمومي ننګونه په ساده ډول د درک وړ ده. د غنمو د کلني محصول اوسنۍ کچه له ٤ ملیونه میټریک ټنو څخه کمه ده، په داسې حال کې چې د ٦ملیونه ټنو څخه ډیر د بقا لپاره اساس جوړوي. په دې برخه کې له روسیې څخه د دوه میلیونه ټنو غنمو د وروستۍ ژمنې د سپارلو امکان خورا مهم دی. دا ژمنه پخپله د هغه څه په لړ کې ده چې د اوسنۍ کلنۍ غلې تشې پای ته رسولو ته اړتیا لري.
په هیواد کې د بیړني خوراکي توکو سخت کمښت شتون لري. د خوړو نړیوال پروګرام (WFP) راپور ورکړی چې دوی په 2022 کې
شاوخوا 1.14 ملیون ټنه خواړه د افغانستان په اسلامي امارت کې ویشلي دي. WFP شاید د دې له جملې 30٪ له افغانستان څخه ترلاسه کړي، او سربیره پردې دوی د خوراکي توکو پیرود واؤچرونه ویشلي، ترڅو خلک په محلي توګه خواړه واخلي. په ورته وخت کې، دلته د خوراکي توکو بیې لوړیږي، لکه څنګه چې په ټوله نړۍ کې دي.
غوره معلومات، ډیرې پروژې - د تولید زیاتوالی
په لنډه توګه، دا غوره ده چې د موجوده کرنیزو عملیاتو په جریان کې د غوره معلوماتو چمتو کولو له لارې د هرډول تولیداتو زیاتوالی احساس کړئ. یوه بیلګه، چې دا ټکی رامینځته کوي، دا دی چې د ټولو ډولونو ونې کښت او پاملرنې ته اړتیا لري – لیمو، خسته لرونکي ميوې، غوزان يا چارمغزونه، ، د مڼو کورنۍ، او نور. د ترکیې لخوا په ۲۰۲۲ کال کې د ۲۰ زره مڼو د نیالګیو مرسته، یوه بیلګه ده. په ورته ډول، د کرنې د طریقو لوړول کولی شي د پام وړ عاید ولري، د بیلګې په توګه، د انګورو پالنه – د انګورو پالنه.
په دې پروسه کې خورا مهم کیدی شي د کروندګرو ډیری کوپراتیفونه وي، چې د تخم ذخیره او پوهه دواړه لیږدول کیدی شي. دا د خوراکي توکو په ټولو تولیداتو باندې تطبیق کیږي، د پسونو څخه د شیدو غواګانو څخه تر کب نیولو پورې، او د خوړو پروسس کولو پورې.
بانکي چارې، پورونه او مالي چارې
د افغانستان د اقتصاد د بیا رغولو او پراختیا لپاره اعتبار
په دې سختو شرایطو کې د افغانستان د بیارغونې او پراختیا د پروژو لپاره د پورونو ترلاسه کول به تر ډیره حده د بريکس (BRICS) د هیوادونو په ډله پورې او د افغانستان د پراختیايز بانک، نوي پراختیايز بانک (NDB) پورې اړه ولري. د انفرادي لویو هیوادونو پراختیایي بانکونه، لکه د چین د صادراتو – وارداتو یا پراختیایي بانک، کولی شي په افغانستان کې د ساختماني او تولید لپاره د پورونو په وقف کولو کې مخکښ رول و لوبوي. د افغانستان نوي پراختیايز بانک NDB د ځانګړو ونډو د خپرولو او خرڅولو له لارې په مستقیم ډول په افغانستان کې د پروژو لپاره مالي سرچينې راجلبولاى شي
ټولو افغانانو، حتى چې له هيواده څخه په بهر کښې ميشت دي، ژر تر ژره د دې موقع ورکړل شي تر څو د هيوادپالنې په روحې سره دا ونډې واخلي. دا پروژې، د ټولې جنوبي آسیا سیمې نښلولو او تولیداتو ته به هم ګټه ورسوي.
کچېرې پر افغانستان باندې لګېدلي بندیزونه پای ته ورسېدل، د پراختیا يزو ونډو مسٔله به پخپله د افغانستان بانک په لاس کښې وي .مګر یو څو اړخیز پراختیايز بانک هم کولی شي دا وړاندې کړي.
د پورونو پراختیا او د اسعارو وده
د راپور له مخې د افغانستان د مالیاتو عواید تر ۲۰۲۲ کال پورې شاوخوا ۱۵۰ ملیارده افغانۍ په کال کښې دي، چې تقریباً د۱.۶ میلیارد ډالرو سره معادل دي، او افغانۍ په بنسټیز ډول د امریکايي ډالر او چینايي رینمنبي (Yuan) په پرتله د ارزښت په لحاظ باثباته ده. کچیرې د دې عاید څخه 1-2 ملیارده افغانۍ په کال کښې (چې د 10-20 ملیون ډالرو سره مساوي دي) د نوي زیربنایی د ونډو د ملاتړ لپاره د مالي سرچيمو زيرمو ته وقف شي نو څو اړخیز پراختیایز بانک کولاى شي د دې مقدار پيسو د پنځه چندو په ارزښت نوي ونډې وړاندې کړي.
دا ممکن د پراختیايزو اړتیاو په پرتله خورا لږ مقدار ښکاري شي خو کچرې افغانان د نوي پراختیايز بانک د ځانګړي افغاني ونډو په تمویل کې برخه واخلي، په هماغه اندازه نوي افغانۍ په هیواد کې چاپ کېدلاى شي او له بهر څخه د پیسو د لیږد په توګه کارول کېدلاى شي. د لا ډېرو پيسو په چلښت کښې اچول د لا ډیرو اقتصادي فعالیتونو لامل گرځي.
د ملي بانکونو څخه ملاتړ
بل پلو، ملاتړي هېوادونه او د هغوی ملي بانکونه کولای شي د افغانستان د زیربناوو پراختیا د څو ملي پرمختیایي بانک لکه NDB سره د ګډ پور ورکولو دتړونونو له لارې تمویل کړي. په پرمختیایي پروژو کې دخیل قراردادیانو او کارمندانو ته پیسې باید د ډالر یا یورو پرته په نورو اسعارو کې ورکړل شي، تر هغه چې بندیزونه په خپل ځای پاتې وي، او په دې اسعارو کې باید افغانۍ هم شامل وي.
له دولت څخه دولت ته مرستې
افغانستان به هغه وخت په ښه حالت کې وي چې ملتونه افغان حکومت په رسمیت وپیژني او وړيا او بلاغوضه مرستې ورسره وکړي. دا مرستې کولاى شي، د بېلگې په ټوگه، د برېښنا رسول، تجهیزات یا د ډبره سکاره وي. افغان حکومت بیا کولاى شي د هغو عوایدو په بدل کښې چې د دغومرستو له خرڅلاو څخه ترلاسه کوي، نوي لنډمحاله او يا مينځمحاله ونډې وړاندې کړي يا د لږې گټې په بدل افغاني شرکتونو او عام ولس ته پورونه ورکړي.
د افغانستان د پرمختگ دپاره د برېښنا ډېرول
بريښنا، لکه څنګه چې انگېرېل کيږي، يواځې يو شى يا توک نه دى چې د بازار د نرخ سره تړلي دى. بلکې برېښنا د انسان د چټک اقتصادي پرمختګ داپره د غشې د سر حيثيت لري. د پريمانه او ارزان بيه بریښنا سره، د نورو اقتصادي بنسټونو په مرستې، یو اقتصاد کولای
شي ېوې نوۍ نړۍ ته ننوځي: کولای شي بریښنايي تیز رفتاره اورگاډي په کار واچوي او په روغتونونو کې پرمختللي بریښنایی طبي ماشینونه لکه MRI او کمپیوټر توموګرافي سکینونه څخه کار واخلي.
په هرصورت، په 2019 کې په افغانستان کې د بریښنا مصرف په هر کال کې یوازې ١٥٨ کيلوواټه (158 kWh) په ساعت کښې وو. چې دې سره افغانستان ته د نورو هيوادونو په لړ کښې په ١٧٥ ټيټ مقام کښې ځاى ورکوي. زما راپور به پر دې تمرکز وکړي چې په درست هيواد کښې په متناظر ډول د بریښنا د تولید د ظرفیت د لوړولو سره افغانستان څنگه کاولای شي د ارزان بيه بریښنا په تولیدونکی بدل شي. دا به د 25 څخه تر 30 کلونو پورې، د 2050 کال پورې، يعنې د يوه د نسل د ژوند په په اوږدو کې عملي شي.
د دې لپاره چې د بریښنا سیسټم یو ټاکل شوي هدف ته ورسیږي، موږ باید پوه شو چې دا هدف کوم دی. دا راپور اټکل کوي چې افغانستان به د فرانسې په پرتله د بریښنا کچه ترلاسه کړي چې په کال کې هر کس 6,700 کیلوواټ ساعت بریښنا مصرفوي. دا کچه د کاڼي کرښې يو هدف ندی؛ موږ کولای شو دا د منطقي بحث له لارې لوړ یا ټیټ وټاکو. موږ له دې څخه د برېښنا د مصرف د کچې د معلومولو لپاره د لارښود په
توګه کار اخلو، افغانستان ممکن په دې لټه کې وي چې په یو عصري هیواد بدل شي. د برېښنا د مصرف د کچې له مخې کولاى شو معلومه کړو چې په افغانستان کې د بریښنا د تولید کچه څومره بايد وي.
د بریښنا تولید زیات کړئ
د بريښنا د توليد د سچينو د تخنيکي وړتيا پر بنسټ، اوهمدارنګه د افغانستان لپاره د هغوى مناسب توب، د شيلر انستيتوت په آند افغانستان بايد خپل د برېښنا اړتيا له لاندې سرچينو څخه لاس ته راوړي:
٢٧ په سلو کښې (٢٧٪) (27%) د اټومي بريښنا د توليد له فابريکو څخه.
٢٥ په سلو کښې (٢٥٪) (25%) د ډبرو سکرو د برېښنا د فابریکو څخه.
٢٥ په سلو کښې (٢٥٪) (25%) د طبیعی ګازو د برېښنا د فابریکو څخه.
٢٣ په سلو کښې (٢٣٪) (23%) د اوبو د برېښنا د فابریکو څخه.
د دې پلان د تطبيق په نتېجې کښې د برېښنا د توليد کچه به د ٦٠٠ ميگاواټو (600 MW) څخه په ٢٠٢٣ کال کښې به ٥٠٦٥١ ميگاواټو (50651 MW) ته په ٢٠٥٠ زېږديزکال کښې لوړ شي.
په لومړي پړاو کې به افغانستان د برښنا فابریکې له بهره واردوي .د نوي پورونو يا د کریډیټ سیسټم له مخې چې موږ یې وړاندیز کوو افغانستان به د ١٪ () تر ٣٪ () سود ورکړي .په نهایت کې، افغانستان به شرکتونه او مهارت لرونکي کارګر ځواک ته وده ورکړي، ترڅو پخپله د بریښنا فابریکې جوړې کړي.
د اټومي ځواک پراخې ګټې
د برېښنا د توليد په اتومي فاريکو کښې بايد ٩٠٠٠ ميگاواټه (9000 MW) برېښنا توليد شي. دا په کوچنيو اتومي بټيو کښې چې ٢٥٠ ميگاواټه برېښنا توليدولاى شي، لاس ته راځي.
کیدای شي پوښتنه وشي چې ولې باید د 27٪ بریښنا فابریکې اټومي وي.
لومړی دلیل د انرژي جریان کثافت دی.
دوهم دلیل یې دا دی چې د اټومي انحطاط تعاملات د اتوم د هستوي فزیکي تعاملات دي، پداسې حال کې چې د لرګیو، ډبرو سکرو، ګازو او تیلو احتراق کیمیاوي تعاملات دي. د انحراف تعاملات ډیر انرژي خپروي. کله چې د یورانیم 235 هسته د انحلال څخه تیریږي، دا 200 ملیون الکترون ولټ خوشې کوي.
درېيم دلیل دا دی چې د یورانیم ریکتور، یو ځل نصب او چلول کیدی شي د 18 میاشتو لپاره د تیلو راډ بدلون ته اړتیا ولري. د اټومي بریښنا د ظرفیت فکتور – څومره وخت کولی شي د کال له ټولو ورځو څخه تیر شي – 92٪ دی، د نورو تیلو سرچینې په پرتله خورا لوړ دی.
د ګازو څخه د بریښنا د توليد فابریکې
د ګازو څخه د بریښنا د تولید په فابریکو کښې بايد تر ٢٠٥٠ کاله پورې څه د پاسه ١٤٠٠٠ ميگاواټه (14000 MW) برېښنا په کال کښې توليد شي.
د ګازو څخه د بریښنا د تولید د فابریکې ښېگڼه دا ده چې د بریښنا د تولید څلورو طریقو څخه چې د اټومي انرژۍ، ګازو، ډبرو سکرو د اوبو په مرستې دي دوی په چټکۍ سره جوړېدلای شي. دیو فليکینګر (Dave Flickinger) ، په امریکا کې میشته د کیویټ پاور ګروپ (Kiewit Power Group) رئیس پاور مجلې (Power Magazine) ته وویل چې “د ګازو څخه د بریښنا د توليد فابریکې ډیرۍ پروژې داسې پروژې دي چې اکثرا د 28 څخه تر 30 میاشتو پورې طراحې، ودان او گټې اخيستنې ته سپارل کیږي” البته دا هغه ممکن دى چې د فابريکې ځاى سم غوره شوي وي او د کار دپاره چمتو وي. په افغانستان کې کيدلاي شي يو څه زيات وخت ونیسي. سره له دې، يعنې يوه فابريکه به ممکن په 3 کلونو کې بشپړه شي.
دا به د ګازو د بریښنا فابریکې وي چې لومړی باید جوړ شي، د بیلګې په توګه، نوي جوړ شوي روغتونونو ته د بریښنا رسولو لپاره.
د ډبرو سکرو څخه د بریښنا د توليد فابریکې: پاک او په زیاتیدونکي توګه اغیزمن
د ډبرو سکرو څخه د توليد فابریکې کولای شي تر ١٣٠٠٠ (13000 MW) پورې میګاواټو برېښنا توليد کړي.
د يادونې وړ ده، چې د نړۍ په لويو هېوادونو لکه چين، هند او روسيې کې د ډبرو سکرو نوي فابريکې جوړې شوې
دي. دوی د ٤٤٪ (44%) څخه تر ٤٧٪ (47%) تودوخيزاغيزمنتوب (حرارتي موثریت) سره کار کوي، او “پاک سکاره؛” دي. د دوی د تولید پروسه د نایټروس اکساید، سلفر ډای اکسایډ، سرب، ايره، او نورو د اخراج لویه برخه خنثى کوى يا له منځه وړي.
د اوبو بریښنا
لکه څنګه چې د هایدرو برقی بریښنا لپاره، او لږترلږه 14,324 میګاواټه نصب شوي بریښنا تولیدوي چې دا به مرسته وکړي، د دې برخې د جزئياتو دپاره د ښاغلي کارل فېرآيکين مقاله ولولئ.
لمريزې تختې او بادي توربينونه
موږ د سولر تختو او د بادي توربينونو د لگولو وړاندیز نه کوو، ځکه چې د دوی د انرژی د جریان کثافت او د بریښنا اندازه چې دوی تولیدوي – د هغه څه په پرتله چې ویل کیږي چې گنې دوی تولیدوي- خورا ټیټ دي. دا د درغلۍ يو ډگر دى، او د پوکڼۍ حيثيت لري چې يواځې پيسې پکښې ضايع کېږي.
عامه روغتیا: د بیړني حالت د اړتياوو پوره کول او د بشپړ طبي سیسټم مقياس پراخول
زما د نن ورځې راپور یوازې زموږ د اوږد راپور يو لنډیز دی چې تاسو ته وړاندې شوی دى (د ژباړونکي تبصره: دلته مقصد د ابن سينا د عملياتو د پروژې د هغه بشپړ راپور څخه دې چې د افغانستان د راتولونکۍ اقتصادي معجزې تر نامه لاندې د شيلر د انستيتوت د کارپوهانو له پلوه چمتو شوى دى).
په افغانستان کې د عامې روغتیا د يوه عصري سیسټم لرل یواځې د روغتونونو، د ډاکټرانو د کتنځايونو یا د روغتیا په څانگې کښې د بوختو کارکوونکو د ډېرولو په معنی نه ده. په هر هیواد کښې د عامه روغتیا خدمتونه تل د يوه ټوليز اقتصادي فعالیت په ځانګړي توګه د انرژۍ ، اوبو او صنعتي زیربناوو په ډگرونو کښې یوه نه بېلېدونکۍ برخه ده. د روغتیايي خدمتونو په ډگر کښې پانګه اچونه یوازې د پیاوړي روغتیا سیسټم رامینځته کولو لپاره نه، بلکې د فزیکي پراختیا د موخو يا هدفونو د ترلاسه کولو لپاره اړینه ده.
ابوعلي ابن سينا
افغانستان یو وخت د طبي علومو په ډگر کښې يو مخکښ هيواد وو. نو موږ بايد له ځانه وپوښتو چې ستر طبيب، عالم او فيلسوف ابن سينا به نن د خپلو پلرونو د هېواد د غمجن حالت د ليدلو سره به څه کړې واى؟ هغه پخپل وخت کښې د القانون الطيب نامتو کتاب ليکلى وو چې په اروپا کښې حتی تر اتلسمې پیړۍ پورې د طب په ډگر کښې يو اصلي درسي کتاب وو. په لومړي ګام کښې موږ باید دا د طب قانون د نن ورځې د اړتیاوو سره سم له سره وليکو.
د طبابت په ډگر کښې د ابن سینا بنسټيزه تګلاره تل د وقايعي تگلاره وه، د بیلګې په توګه د پاکو اوبو اړتیا او د ناروغیو د خپریدو د مخنیوي لپاره اقدامات، دا هغه څه دي چې هغه څو پېړۍ له پاستوره او د مایکروبیولوژي له پرمختګه مخکې ترې کار اخيستل.
د عامې روغتيا لومړني يا ابتدايي غوښتنې
د ابن سینا اصول يا تگلارې نن هم داعتبار وړ دي:
د عامې روغتیا سیسټم یوازې هغه وخت کار ورکوي چې د حفظ الصحې اساسي غوښتنې پوره شي يعنې د څښاک د پاکو اوبو او د فاضله اوبو سیسټم لرل. ترڅو خلک د ناپاکو اوبو او فاضله موادو سره اړیکه ونلري.
په حقیقت کې ناپاکې اوبه په هرې وروسته پاتې یا جګړه ځپلې ټولنې کې د مړینې مخکښ لامل دی. په عین حال کې، د څښاک د پاکو اوبو برابرول د مړینې د کچې د ټيټولو دپاره ترټولو خورا اغیزمنه لاره ده، په ځانګړي ډول د ماشومانو په مينځ کښې.
د څښاک د پاکو اوبو سربیره د فاضله موادو د کاناليزاسيون سیسټم هم همداسې مهم دی. هره کورنۍ باید کمود لورنکى تشناب ولري ترڅو فاضله اوبه د فاضله اوبو د سیسټم له لارې د فاضله اوبو د چاڼځايونو يا تصفيه خانو ته ولیږدول شي. او بيا چاڼ شوي يا تصفيه شوي فاضله اوبه بیرته سیندونو یا جهيلونو ته خوشې شي. پرته له دې د ککړو اوبو، د نس ناستۍ يا د اسهال د ناروغيو او د مړینې د لوړې کچې ترمنځ ځنځير نشي پرې کيدلاي.
د عامې روغتیا درېیم ستن يا رکن چې ابن سینا ورباندې ټینګار کړی دى صحي خواړه دي چې د انسان د دبدن د معافیت سیسټم د ناروغیو پر وړاندې غښتلى کوي. دا په ځانګړې توګه تر هغه پورې مهم دى چې د افغانستان نیمایي نفوس له لوږې سره مخ وي، هغه څه چې د امریکا او د ناټو ځواکونو د ويجاړيو له کبله ده او د هغوى له وتلو څخه وروسته پرېښودل شوې ده.
د ابن سينا د روغتيايي خدمتونو ډلگۍ
په افغانستان کې د روغتیايي خدمتونو د رسولو د وضعیت د سمدستي ښه کولو دپاره موږ د ابن سینا د روغتيايي خدمتونو د ډلگيو د جوړولو وړاندیز کوو. له دې څخه زموږ مطلب د طبي متخصصینو او رضاکارانو يو گډ ترکیب دی چې په ټول هیواد کې به روغتیایی وضعیت وڅاري او لومړني طبي خدمتونه ورسوي او د ساده وسایلو په مرستې د حفظ الصحې وضعیت سم کړي او ورته وده ورکړي.
د ابن سينا د روغتيايي خدمتونو ډلگۍ په کلیوالي سیمو کې د څښاک د پاکو اوبو، د فاضله اوبو د سیسټمونو رامینځته کولو په برخې کې د مختلفو دندو د ترسره کولو لپاره کارول کېدلای شي ترڅو د ککړو اوبو څخه د زېږدليو ناروغیو لکه محرقه، کولرا، قولنجونه او سلمونیلا مخنيوى وکړي.
مخدره توکي او روږد کسان
بله لویه ستونزه د هیروینو د روږدو کسانو درملنه او د مخدره توکو ټولیز شتون هم دی چې د امریکایي او د ناټو سرتیرو د اوږد اشغال یوه ميراث دى. په نشه يي توکو ټول روږدي کسان باید له اعتیاد څخه خلاص او په ټولنې کښې بېرته مدغم شي. او په افغانستان کې د کوکنارو کښت، ترانسپورت او د مخدره توکيو کارول باید سمدستي ودرول شي. زیانمن شوي بزګران باید د بدیل کښت له لرې حمايه شي.
د روغتيايي خدمتونو لپاره د کوچنيو بې پيلوټه الوتکو کاورل
یو وروستی مشخص وړاندیز: ولې د هيواد لرې پرتو سيمو ته د مهم طبي توکيو او لوازم لیږد لپاره بې پيلوټه کوچني الوتکې نه کارول کیږي؟ داټیکنالوژي لا دمخه په افریقا کې ازمول کیږي، او افغانستان به ډیر ژر معلومه کړي چې دا د دوی دپاره به څنګه کار وکړي.
دا هغه څه دي چې ابن سينا به کړي واى.
افغانستان د ورېښمو د نوې لارې د څلورلارې پرسر
افغانستان د رېښمو د لرغونې لارې په اوږدو کې د تگ راتگ په برخې کښې خورا مهم ځاى درلودى، دا د هغه څه پر خلاف وو چې د نن ورځې افغانستان د ترانسپورتي زیربناوو د نشتوالي له کبله د انزوا سره مخامخ دى.
د وروستیو لسیزو تحمیل شوى وروسته پاتې والى او د هر ډول زیربناوو پر مخ خنډ له ځانه څخه د اورگاډي د پټلۍ د سیسټم نه لرل، خراب سړکونه، او محدود هوايي چلند په ميراث پريښى. مګر دا ټول هغه څه دي چې د بدلون موندلو په حال کښې دي. اوس د سیمه ییزو او نړیوالو قدرتونو یوه کوکبه او گډ نظر را مينځ ته شوي دي چې د یوه کمربند او یوې لارې د نوښت په مرستې د ښه تعریف شویو پلانونو سره افغانستان ته سوله، ثبات او اقتصادي پرمختګ راولي.
طرحې او حرکتونه اوس په ملي او نړیواله کچه شتون لري ترڅو سرچینې راټولې شي او په سیمه ييزه او د لويې وچې په سطحې ځمکني ، هوايي، ډیجیټالي او د مواصلاتو او اړيکو ټول عصري سیستمونه رامینځته شي.
د افغانستان موقعیت
افغانستان د نویو پراختیایي پروژو لکه د یوه کمربند او یوې لارې د نوښت (BRI) ، د شانګهای د همکارۍ د سازمان (SCO) د آسيا اروپا د اقتصادي اتحادیې، او نورو نوښتونو سره د اعظمي اتصال لپاره په مرکز کښې موقعیت لري.
افغانستان په رسمي ډول د ۲۰۱۶ کال د می په میاشتې کې د یوه کمربند او یوې لارې په نوښت کې شامل شو.
افغانستان په آسيا اروپا کښې د يوه کمربند او يوې لارې د نوښت (BRI) د دوو دهلیزونو په مينځ کښې موقعیت لري: يعنې د چین منځنۍ آسیا – لویدیځې آسیا دهلیز او د چین – پاکستان اقتصادي دهلیز (CPEC) په مينځ کښې.
د اورگاډي د پټليو نوی سیسټم
دا يو څرگند حقیقت دى چې د افغانستان د خاورې د درې برخو څخه دوې برخې غرنۍ ده، دا د اورگاډي د پټليو دپاره يوه ننګونه ده، لکه څنگه چې د پېړيو راهیسې د سړکونو لپاره وو، مګر هیڅ شى ناشونی او نا ممکنه نه دی.
اوس مهال په افغانستان کې د اورګاډي سیستم شتون نلري . د مالونو د لیږد لپاره په سرحدي نقطو کې د اورگاډي پټلۍ په درې ځایونو کښې شتون لري: له ترکمنستانه څخه تراقینې او تورغونډۍ پورې له ازبکستانه څخه تر حيرتانه پورې. د دې پټليو ټوليز اوږدوالی له 400 کیلومترو څخه کم دی. خو د لومړيتوبونو پروژې اوس د طراحۍ د ميز پر سر پراته دي چې هغه دا دي:
لومړى: د افغانستان له خاورې د اورگاډي د تېريدونکۍ پټلۍ د هليز
د اورګاډي د پټلۍ دا پروژه د افغانستان د يوه جنډه ورونکۍ بېړۍ حيثيت لري چې د کابل د دهلیز په نامه هم یادیږي او له ازبکستانه څخه پاکستان ته غځیږي. دا کرښه د ازبکستان له ترمزه څخه د شمالي بلخ ولایت تر مزارشریفه پورې مخکې له مخکې جوړه شوې ده، د غرونو له لارې تر کابله پورې، له هغه ځایه څخه د پاکستان تر پیښوره پورې، بيا مخ پر سويل د عرب سمندر بندرونو ته ، او ختیځ او شمال ختیځ ته د چین – پاکستان د اقتصادي دهلیزته غخيږي . د افغانستان په خاروې کښې د هغې اوږدوالى ۵۷۳ کیلومتره دی.
د دې دهليز د غزلو دپاره ٥ ميليارده ډالره پانکونې ته اړتيا ده او د دې دهليز له لارې به په کال کښې ٢٠ ميليونه ټنه بار ولېږدول شي.
دويم: د چين او افغانستان د اورگاډي د پټلۍ هليز
د اورگاډي دا پټلۍ د بشپړېدلو په حال کښې ده، يواځې د قرغزستان برخه بايد لا بشپړه شي. د اورګاډی دغه کرښه د چین له سینکیانګ ولایت څخه پیلیږي، له کاشغره څخه د جنوبي قرغزستان اوش ښار ته غزېږي، هلته کانټینرونه يا بار د لاريو په واسطې ازبکستان ته رسول کېږي او بيا د اورګاډي په واسطه د ازبکستان له لارې تیریږي او په پای کې د افغانستان سرحدي ښار حيرتان ته رسیږي.
درېيم: د لاجوردو ترانزیتي هلیز
دا يوه گڼ اړخيزه کرښه ده چې د لاجورد په نامه نومول شوې ده. ﻻجورد يوه روښانه نیلي رنگه گران بيه ډبره ده چې افغانستان ته يې ښه نوم او شهرت بخښلې ده.
ډبره په نوم نومول شوې چې افغانستان یې شهرت لري، افغانستان د ترکمنستان، اذربایجان او ګرجستان له لارې تور سمندرګي او ترکیې او بیا له مدیترانې سره نښلوي. د اورګاډي د دغه دهلېز له لارې د افغانستان د فاریاب ولایت د آقينې او د هرات له تورغونډۍ له ځمکنیو بندرونو څخه پیلېږي، په ترکمنستان کې د ترکمن باشي بندر، د کسپین سمندرګي له لارې تر باکو او د گرجستان پلازمېنې تبلیسي د تورې بحیرې د پوتي او باتومي د بندرونو له لارې تېرېږي، د د ترکیې د بندرونو له لارې، بارونه کولای شي اروپا ته ولېږدول شي.
څلورم: د پنځه ملتونو د اورګاډي د پټلۍ دهلیز:
دا د ۲۱۰۰ کیلومتره لاره د يوه کمربند او يوې لارې (BRI) يو نوښت دى چې د منځنۍ آسیا له پنځو هېوادونوڅخه تېريږي: په لوېدیځ کې له ایرانه، د ختیځ په لوري د افغانستان له لارې تاجکستان ته، بيا قرغزستان ته او په پای کې چین ته غځېږي. افغانستان به د اورګاډي د پټلۍ نیمایي اوږدوالی ولري. د بېلګې په توګه، د هرات او مزار شریف تر منځ د پټلۍ لاره ۶۵۷ کیلومتره اوږدوالی به ولري.
پينځم: د چابهاردهلیز
په ایران کې د چابهار ژور سمندري بندر د شمال-جنوب نړیوال ترانسپورتي دهلیز څو اړخيزه لار ده، چې د هغې د چابهار تړون د ۲۰۱۶ زيږديزکال د مى په میاشتې کې د ایران، هند او افغانستان ترمنځ لاسلیک شو. بارونه کولای شي له هند څخه يا هند ته د دې بندر له لارې چې هند په کې پانگونه کړې ده، لېږد را لېږد شي. دا نه يواځې ایران او افغانستان، بلکې د شمال پر لوري منځنۍ آسیا او روسیه هم شاملولاى شي.
شپږم : پولې يا سرحدونه يو د بل سره نښلول
د افغانستان د اورګاډي د ملي پروګرام نورې ځانګړتیاوې په کلیدي ځایونو کې د پولې هاخوا د اورګاډي د نښلولو غوښتنه کوي. د بېلګې په توګه، د تاجکستان او افغانستان پر پوله د پنج په آزاده اقتصادي سیمه کښې د اورګاډي پټلۍ او کارګو مرکز جوړول به د دوه اړخیزو ګټو په برخه کې وي.
ترکمنستان د تورغونډۍ – هرات د اورګاډي پټلۍ چې تر اوسه ۱۷۳ کیلومتره اوږدوالی لري، د نور تطبیق ملاتړ کوي. ترکمنستان ژمنه کړې چې د اتامیرات-امام نظر- آقينه-اندخوی لارې ته پراختیا ورکړي او په ټولیزه توګه د ترکمنستان-افغانستان-پاکستان ترانسپورتي دهلېز ته وده ورکړي چې له چین سره وصل شي.
سړکونه
د سړکونو د غزولو دپاره لاندې پروژې لومړیتوب لرونکي پروژې دي:
حلقوي سړک
دا د ٢٢٠٠ کيلومترو په اوږوالي دوې کرښې لرونکۍ ملي لويه لار په اصل کښې د ١٩٦٠ کونو په اوږدو کښې جوړه شوې وه خو د وخت په تېرېدو سره د دې حلقوي سړک ډېرۍ برخې ويجاړې شوي دي. اما د هيواد د توليد د سطحې د لوړولو دپاره دا او نور نوي سړکونه او بيا په ځانگړي ډول هغه سړکونه چې افغانستان د هغه د شپږو گاونډيو هيوادونه سره تړي: ايران، ترکمنستان، ازبکستان، تاجکستان، پاکستان او حتى چين سره د پامير په غرونو کښې د واخجير د کوتل له لارې.
د سړکونو عصري کول
په افغانستان کې د مشخصو سړکونو د جوړولو چارې پیل شوې دي . په مخ کښې پرته دنده دا ده چې دا بهير وده ومومي. پدې معنی چې د ساختماني سکتور بايد پراخ شي. د سړکونو ښه کول د وسایلو انکشاف ته اړتیا لري، په ځانګړې توګه د کانکریټ او قيراچوونې توکي، ماشینونو او ماهر کارګرانو ته.
د ترانزیټ عصري کول
د ” کلک” مواصلاتي زېربناوو د ښه کولو په څنگ کښې د “پاسته” مواصلاتو دپاره ملاتړ کوونکي نوښتونه هم شتون لري. د دې کار څلور برخې د ۲۰۲۲ زيږديزکال د سپتمبر په میاشتې کښې په کابل کښې په یوه نوي راپور کښې تشریح شوې ده. دا په ۲۵ مخونو کښې”د ترانسپورت او ملکي هوايي چلند وزارت د لومړیتوب لرونکو پروژو وړاندیز” د پلان، څیړنې او پروژو د تطبیق د ریاست له خوا خپورشو. دا راپور د سړکونو د کارونې بیا تنظیمول، د حق العبور د دروازو جوړول، د ترانسپورت د ترمینلونو جوړول چې د مسافرینو او د بار وړلو لیږد دپاره خدمت وکړي، د TIR پارکونو جوړول ترڅو د نړیوال کارګو ترانزیت منظم کړي، په ګوته کوي.
صنعت او کار: يوه لویه ننګونه
په دې نړۍ کښې د ضايعاتوهيڅ کومه بله داسې سرچينه شتون نلري لکه د بې روزگارۍ په شان، يعنې په څرگنده او نا څرگنده توګه. د بیا رغونې لاره د افغانستان او د نړۍ دپاره، په گټوره توگه د هغوي په کار گمارل او هڅول دي ترڅو د کار تولیدي ځواک په پراخه کچه لوړشي چې په بشري اقتصاد کښې د ارزښت یوازینۍ اصلي سرچینه.
د ٢٠٢٠ زيږديزکال د مى په مياشتې کښې يوه څېړنه چې د EIR مجملې له لخوا د “نړۍ 1,5ملیارده نویو، تولیدي کارونو ته اړتیا
لري ” تر سرلیک لاندې خپره شوه. موږ په دې څېړنې کښې نه یوازې رسمي بیکارۍ په پام کښې و نیوله بلکې پټه بیکارۍ او بې روزګاري، په ځانگړي ډول د غيررسمي اقتصاد سکتور، هم په پام کښې ونیوله .
دد ې څېړنې څخه مونږ داسې پایله واخيستله چې په نړۍ کښې شاوخوا 1.585 ملیارده خلک شتون لري چې هیڅ فزیکي اقتصادي ارزښت نلري ځکه چې د تیرې څه دپاڅه نیمې پیړۍ په اوږدوکې د لندن د ښار او د وال سټریټ د برتانوي امپراتورۍ سیسټم لخوا په بشري کباړ بدل شوي دي او په خورا سختۍ سره د نن او سبا په هيله خپل ژوندي تيروي. دا په نړۍ کښې 46٪ د بیکارۍ ریښتینې کچه ده.
په افغانستان کې د همدې میتودولوژي په کارولو او د شته احصایو، چې د کار په نړيوال سازمان OIL او نړيوال بانک کښې ورته لاسرسۍ شته،
څخه په استفادې سره، موږ اټکل کولاي شو – او زه بياټینګار کوم چې دا یوازې یو پراخ اټکل دی – چې د افغانستان د 14.6 ملیون ټوليز احتمالي کاري ځواک څخه، شاوخوا 7.8 میلیونه واقعي شتمني نه تولیدوي، دوی په حقیقت کښې د هیواد د فزیکي اقتصاد له نظره وزګاردي.
په افغانستان کښې د بې روزگارۍ سره په مبارزې کښې وړانديځ کوو چې په لومړيو پنځو کلونو کښې ، يعنې تر ٢٠٢٧ کاله پورې، په صنعت کښې د بوختو کسانو شمېر د ٥٠٠٠٠٠ څخه چې نن اټکل کېږي ١،٥ ميليون کسانو ته اوچت شي . په دوهم پړاو کښې دا ٤ ميليونو ته اوچتېدلاي شي.
بل هدف دا دى چې په ساختماني يا ودانيزو چارو په سکتور کښې د کارگرانو شمېر ١،٥ ميليون کسانو ته اوچت شي، نن خورا لږ شمېر خلک پدې سکتور کښې په کار بوخت دي.
سربېره پر ځان بسياينې د خوړو له درکه، د صنعت خورا کليدي سکتورونه شتون لري چي بايد ورته پاملرنه وشي.
د سمنټو توليدات
د سمنټو توليدات نن په افغانستان کښې يوازې ٩٣٨٠٠ ټنو ته رسېږي او د سمنټو ٩٩٪ اړتيا له پاکستانه څخه راواردېږي. دا بايد د يو لړ فابريکو په جوړولو سره د ٢،٥ ميليونه څخه تر ٣ ميليونه ټنو ته په کال کښې اوچت شي.
فولاد
د ٢٠١٨ کال د ارقامو پر بنسټ په افغانستان کښې شاوخوا ٣٣٠٠٠ ټنه فولاد توليد کېدى چې خورا لږ دى، د فولادو توليد بايد څو برابره شي.
ماشين او آلات
د ماشين او آلاتو جوړول چې د محصولاتو د توليد دپاره، له موټرو څخه نېولې تر هغه ماشينونو پورې چې خواړه پروسس کوي، کارول کېږي داسې يو سکتور دى چې له پاسه څخه مخ په کښته پاملرنې ته اړتيا لري.
د تولید په ټولو ډولونو د مقياس د اوچتولواو د شته ماشين آلاتو د فعال ساتلو دپاره د ماشينونو سامان خورا مهم دي. په لنډ محاله کښې دا سامان بايد له بهره څخه وارد شي کې اندازه تر څو اړتيا پوره شي. خو په ورته وخت کې، د ماشین آلاتو لس پارکونه باید د هیواد په کلیدي ځایونو کې جوړ شي، چې هر یو به د 10 څخه تر 30 کسانو پورې به کارګران ولري، او د ماشین او آلاتو د کاروونکو / ښوونکو تر لارښوونې لاندې. دې کار ته به د سامان جوړولو 200 د کيفيت خاوند ماشينونو ته اړتيا وي.
کانونه او ميتالورژي يا فلزپېژندنه
د افغانستان د سرچينو يا منابعو د لرلو بنسټ د منرالونو، کانونو، هایدروکاربنونو او نورو قیمتي زیرمو سره بډای دی، چې د بشپړ صنعتي پراختیا لپاره مناسب دی. افغانستان د اټکل له مخې ۲.۲ملیارده ټنه د اوسپنې زیرمې لري، چې د استخراج وړ اوسپنې په برخه کې د نړۍ په لسو غوره هېوادونوکې ځای لري. د مسو زیرمې هم ډیرې دي. د ځانګړي ارزښت څخه د ځمکې نادر منرالونه دي، په شمول د لیتیم، ټانتلوم، او بیریلیم.
دا ټول فلزات د عصري برقي وسايلو او طبي وسايلو د جوړولو دپاره اړين دي.
د افغانستان په شمال کې د امو دریا د نفتو په سیمه کې هم د تیلو او ګازو د پام وړ زیرمې شتون لري، په همدې جیولوژیکي جوړښت کې چې ترکمنستان ته ګاز او تیل تولیدوي. دا تېل او ګاز به په افغانستان کې د صنعتي کېدو د بهیر لپاره ګټور وي.
په دې ټولو استخراجي صنایعو کښې، مهمه دا ده چې دا ټول د امکان تر حده پورې د افغانستان په د ننه کښې پروسس شي. د دې سره به نه يواځې دا چې ډیر ارزښت اضافه شي، بلکې د کاري ځواک د مهارتونو کچې په لوړولو لپاره به هم مهم وي.
معدن و متالورژی
پایگاه منابع افغانستان سرشار از مواد معدنی، سنگ معدن، هیدروکربن ها و سایر منابع گرانبها است که برای توسعه کامل صنعتی مناسب است. بر اساس آمارها، افغانستان 2.2 میلیارد تن ذخایر آهن دارد که از نظر آهن قابل استخراج جزو ده کشور برتر جهان است. ذخایر مس نیز فراوان است. مواد معدنی کمیاب خاکی از جمله لیتیم، تانتالیم و بریلیم از ارزش ویژه ای برخوردار هستند.
همه این فلزات برای ساخت وسایل الکترونیکی مدرن و تجهیزات صحی ضروری هستند.
همچنین ذخایر قابل توجه نفت و گاز در میدان نفتی آمودریا در شمال افغانستان، در همان سازند زمین شناسی که برای ترکمنستان گاز و نفت تولید می کند، وجود دارد. این نفت و گاز برای روند صنعتی شدن افغانستان مفید خواهد بود.
در تمام این صنایع استخراجی مهم است که همه آنها تا حد امکان در افغانستان پروسس شوند. این نه تنها ارزش افزوده بیشتری خواهد داشت، بلکه برای ارتقاء مهارت نیروی کار نیز مهم خواهد بود.
د اوبو برېښنا، راتلونکى زېربنايي پلاتفورم
څرنګه چې زه په پاریس کې ژوند کوم او هیڅکله ستاسو ښکلي هیواد ته نه یم درغلی، زه هیله لرم چې زما بشپړ نیمګړي مشاهدې د دې خبرو اترو له لارې بلوغ او پوخوالي ته ورسېږي.
زه نن نه غواړم تاسو ته د ځانګړو وړاندیزونو لیست وړاندې کړم – تاسو کولای شئ هغه د نوي راپور په لوستلو سره په تفصیل سره ومومئ چې ممکن ستاسو څخه ځینې به هغه لیدلي هم وي – له همدې کبله د هغه پر ځای اړین لارو او د هغه ننگونو سره د مقابلې پر لارو چارو تمرکز وکړم چې زمونږ په مخ کښې پرتې دي.
خپلې خبرې د هغه لرغوني افغاني ضرب المثل څخه سره پیلوم چې وايي: بې له سره زره واوسه خو بې له واورې مه اوسه.
ښه خبر دا دی چې تر اوسه پورې د امریکا د خزانې وزارت او اروپايي بانکونه نه دي توانیدلي چې د هندوکش د غرونو د لړۍ د ژمي واوره ضبط کړي.
او لکه څنګه چې تاسو زما څخه ډیر ښه پوهیږئ، دا واوره، کله چې په پسرلي کې وېلې کېږي، د افغانستان د اوبو لومړنۍ سرچینه ده. له همدې امله، هغه حقیقت چې افغانستان په وچې کښې يو محاط هیواد دی او سمندر ته لار نلري، د اوسني خورا سختو شرایطو په ګډون د نږدې 40 ملیون وګړو د تغذیې او سرپناه توان لري، تاسو ته دا ښکاره کوي چې دا یو ډول خدای ورکړۍ د مقاومت وړتیا ده.
په واقعیت کښې، ډیرۍ افغانان د ځمکې د نورو خلکو په پرتله د انسان د ژوند لپاره د اوبو د اهمیت په اړه خورا جدي پوهاوی لري.
په لوېديځ کښې خلک هغه سترې هڅې هېرې کړې چې د هغوى پلرونو د هر يوه مېز ته د څښاک د اوبو د رسولو په لارې کښې کړې وې. يا د ډاکټرانو په واک کښې د ناروغانو د علاج او درملنې دپاره ورکړشوي دي يا د بزګرانو په واک کښې ورکړ شوي دي د خوړو د توليد لپاره.
د 3 لیټرو اوبو دڅښلو سربیره چې موږ ټول هره ورځ ورته اړتیا لرو، د تازه اوبود ليترونو شمیرچې د يوه ابتدايي معياري ژوند د د لرلو لپاره اړين دي د تصور څخه بهر دى. دا ارقام زموږ د فوري درک لپاره نه معلوميږي، مګردوی ریښتینې اوخورا ننګونکي دي.
د يوه موټر د توليد دپاره ١٥٠٠٠٠ ليترو اوبو ته اړتيا ده.
د يوه سمارټ تيليفون د توليد دپاره ١٢٧٦٠ ليترو اوبو ته اړتيا ده.
د يوه کميس او بطلون د توليد دپاره ١٠٠٠٠ ليتر اوبو ته اړتيا ده.
د يوې جوړې څرمن بوټانو د توليد دپاره ٨٠٠٠ ليتر اوبو ته اړتيا ده.
او داسې نور…
افغانستان د اروپا د تجربو په رڼا کښې چې د بشپړې مقالې په متن کښې ترې يادونه شوې ده خپل راتلونکى اقتصادي پرمختگ پلان کړي.
نن د يوه څرگند حقيقت په ټوگه، افغناستان د اوبو د کمښت سره مخامخ نه دى. د ملگري ملتونو د ارقامو پر بنسټ افغناستان د فرانسې په پرتله چې يو غير غرنى هيواد دى د اوبو برېښا دپاره د پنځه برابرو ظرفيت لري. فرانسه نن خپل د د برېښا ارټيا څخه يواځې ١٠٪ د اوبو څخه د بندونو د لرلو له درکه توليدوي.