کلتور
هیلګا زیپ لاروش، د شیلر د نړیوال انسټیټیوټ بنسټ ایښودونکې او مشره، جرمني
د ابن سینا د عملیاتو یو مهیج او ارزښتناک اړخ د افغانستان د بډایه کلتوري میراثونو او دودونو موندنه او ساتنه ده. د بین النهرین په ټوله سیمه او د لرغوني هند په اوږدو کې د برونزو د دور د ښارونو نښې موندل کېږي، د هغه تمدن نښې چې تقریبا په بشپړه توګه ورکې شوي دي، کوم چېښايي په خورا پام سره وموندل شي، ځکه چې دا به زمونږه لمړنیو زانګوګانو ته یوه لار پرانیزي. بشري تمدن د مثال په توګه، د هېراپه تمدن د معیاري وزن او اندازې لومړنی دقیق سیسټم رامینځته کړ. دوی مجسمې، مهرونه، لوښي او زیورات د موادو لکه خټو او فلزاتو څخه جوړ کړل. ټوله سیمه چې په خپل تاریخ کې یې څو لوړې نقطې لرلې او یو وخت د «زرو ښارونو سیمه» بلل کېده، تر اوسه پورې د نړۍ په بشري تاریخ کې د هغې د اړینو مرستو له نظره په کافي اندازه مطالعه نه دي شوې). د ورېښمو د لرغونې لارې په اوږدو کې یو له مهمو ځایونو څخه دی،
د عینک د مسو د کان ۵۰۰۰ کلن تاریخي اثار د بېلابېلو زمانو د خزانو سرچینه ده، چې باید د افغانستان د تاریخ د یوې مهمې برخې په توګه وساتل شي. داسې انګیرل کېږي چې په دې ټولګه کې ۱۹ مختلف لرغوني ځایونه شامل دي، د دوه کوچنیو کلاګانو په ګډون یوه ماڼۍ، څلور مستحکمې صومعې، څو بودایي اسټوپونه، د زرتشتیانو د اورتون معبد، د د اوسپنې د ویلې کولو کارخونې، ضرابخانې، لرغوني کار ځایونه، د کانونو او کان کیندنې استوګنځایونه مس عینک د پخوانیو تمدنونو پاتې شوني هم لري چې دا بېرته د درېمې پېړۍ BC مهال ته ورګرځي. دا به د زرګونو کلونو وړاندې په لومړیو مرحلو کې د فلزاتو، کان کیندنې، وسلو جوړولو به هکله بصیرت پرانيزي.
حقیقت دا دی چې دا لرغوني آثار د څو ملیارد ډالرو د مسو د کان په مینځ کې پراته دي چې چینایي کان کیندونکي شرکت MCC ته په اجاره ورکړل شوی او په ښکاره ډول خورا ارزښتناک اقتصادي فعالیتونه او دندې رامنځته کولی شي ، چې باید ساتنې ته یې ګواښ پېښ نه کړي. دا نړیوال میراث د نړیوالو اړیکو په نوي تمثیل کې چې اوس په نړۍ کې راڅرګندېږي، د افغانستان د کلتوري خزانې د ژغورلو لپاره شاید د یونیسکو د نړیوال د میراث د حل د یوې لارې په توګه او یا د ځینو نورو نړیوالو سازمانونو په عمل سره لکه د شانګهای د همکارۍ د سازمانSCO د عینک د مسو له کان څخه پیلېږي.